De opkomst en val van een koffiehuisnichtje - Jacob Campo Weyerman

Verwerkingsopdracht Verlichting                                           Caroline Versluis 5D

De opkomst en val van een koffiehuisnichtje – Jacob Campo Weyerman (hertaald door Jan Rot)

De Verlichting wordt gezien als een van de pijlers van de Westerse beschaving. Ze wijzigde het denken over de politiek, de wetenschap, de economie, de cultuur, de opvoeding en de religie in de Westerse wereld. De Verlichting gaf aanleiding tot modernisering van de samenleving door middel van individualisering, emancipatie, feminisme, secularisering en globalisering. Het gelijkheidsbeginsel, de mensenrechten en de burgerrechten vinden er hun wortels, net zoals het vrijdenken, het liberalisme, het socialisme en het anarchisme. In de Verlichting veranderde er dus veel. Er was een omslag gekomen in het denken en doen van de mensen. Een trend die deze Verlichting met zich mee bracht naar Nederland (in navolging van Londen en Parijs), waren de koffiehuizen. En dat is al de eerste reden waarom dit verhaal een Verlichtings werk genoemd kan worden: dit verhaal speelt grotendeels af in een koffiehuis. Het verhaal gaat namelijk over Nichtje en dit zogenaamde ‘koffiehuisnichtje’ vertelt hoe zij, op zoek naar een beter leven, verhuist van het platteland naar Amsterdam, gaat werken in een van de nieuwe koffiehuizen in de stad en vervolgens eindigt in een bordeel. Dit verhaal verscheen in vier delen in het blad De Echo van de Wereld (geschreven door Jacob Campo Weyerman) in het jaar 1727.

6 januari 1727 aankondiging in ‘De Echo van de Wereld’.

‘Komende week zal de ‘Echo’ in zee gaan met ‘De op en ondergang van een koffiehuisnichtje’, onder het motto: wie bedriegt, wordt bedrogen.’

Een kenmerk van de Verlichting is het didactische en moraliserende doel van teksten. Dit verhaal laat heel duidelijk zien hoe het met een meisje/vrouw afloopt wanneer zij zich niet juist gedraagt en aan seks voor het huwelijk doet. En reken maar dat er veel vrouwen in die tijd met hetzelfde probleem als Nichtje zaten: zwanger raken. En wanneer je seks hebt gehad voor het huwelijk, laat staan zwanger bent, kom je nooit meer aan de man. En zonder man hadden die vrouwen dus geen inkomen en er waren toen nog geen sociale stelsels zoals nu, dus konden ze alleen nog maar de prostitutie in. En dit verhaal schetst toch wel duidelijk dat dat geen pretje is… Het verhaal eindigt met:

Zo gaat het met de pretjes van een ondeugend en geil leven, jonge meisjes. Laat daarom jeugd en schoonheid behoorlijk op haar hoede zijn, en dag en nacht waken, opdat zij niet ongelukkigerwijs verwikkelt raken in mijn rampen, en onvoorzichtig wegglijden in mijn rampzalige omstandigheden.

Een zeer didactische waarschuwing.

Het verhaal begint ook met een didactisch motto. En bijna iedere week begon het volgende deel van het verhaal met eveneens een gezegde:

Maandag 13 januari 1727: ‘Zijn vrouwelijke waardigheid en schoonheid zoveel waard, wanneer jij er steeds voor opdraait? ’ Juvenalis, uit Satiren 6

Maandag 20 januari 1727: ‘Vrouwelijke schoon brengt meer ellende dan vreugd’ Juvenalis, Satiren 6

Maandag 27 januari 1727: hier wordt geen gezegde gesteld

Maandag 3 februari 1727: ‘Een vrouw in problemen, weet altijd een uitweg.’ Juvenalis, uit Satiren 6

Allemaal gezegdes die de inhoud van dat deel van het verhaal weerspiegelen, maar ook een dagelijks bruikbare wijsheid.

En hoewel in de Verlichting ook de emancipatie en het feminisme begonnen, wordt hier toch wel duidelijk dat Weyerman een satirisch schrijver was. Hij schetst Nichtje als een heel naïef meisje. En ondanks dat men in de Verlichting in het goede van de mens geloofde, komt Nichtje enkel klaplopers en gespuis tegen. Dit verhaal geeft een goed beeld van ‘de donkere kant van de Verlichting’, zoals ook op de voorkant van het bulkboek staat. Het beeld van de 18^e eeuw is wel zo mooi en rooskleurig, maar de Gouden Eeuw is toch echt voorbij. Er heerst veel armoede, met maar een kleine groep rijken. Dit is een typisch verhaal dat uit het leven van die tijd is gegrepen, de specialiteit van Weyerman. Prostitutie was in die tijd heel gewoon en populair. Veel romans, sommige poëzie en de ‘gewone’ populaire tijdschriften (zoals die van Weyerman) zijn als het ware gestoffeerd met overspel, seks en hoererij. De achttiende-eeuwer is bijzonder geïnteresseerd in seks en erotiek, meer dan de mensen uit de 19^e eeuw. De omgang tussen man en vrouw was in de 18^e eeuw dan ook nog veel vrijer dan in de 19^e eeuw. Dit verhaal past precies in dit beeld. Ik weet niet hoeveel erotiek die mensen toen verwachtten van een verhaal, maar Nichtje wordt als bediende toch aardig het hof gemaakt door verscheidene mannen en ze eindigt uiteindelijk ook als hoer. De prostitutie staat volop centraal dus.

Hieruit kun je dus concluderen dat de ‘Opkomst en val van een koffiehuisnichtje’ zeker in de Verlichting thuis hoort, al is het maar om de donkere kant van de Verlichting te tonen.